Circulair bouwen: leer hoe u losmaakbaar bouwt

Tijdens de opleiding 'Wat is circulair en losmaakbaar bouwen' op Bouwboost, hét opleidingsevent voor de bouwsector dat Bouwunie organiseerde in samenwerking met VDAB, gaf Filip Van Langenhove van Odisee een aantal vuistregels mee om meer losmaakbaar te bouwen. Aansluitend toonde Stijn Dauwe van Odisee aan de hand van een 30-tal maquettes van gevels, daken en buitenschrijnwerk hoe men in de praktijk een gevel of dak op een circulaire manier kan opbouwen. En daarna konden de deelnemers zelf aan de slag met 2 types circulair gevelmetselwerk. 
 

Lineaire bouweconomie 

In de huidige situatie wordt er nog altijd voornamelijk gebouwd met materialen die voor eenmalig gebruik worden ingezet en die moeilijk tot niet herbruikbaar zijn bij einde leven van een gebouw. In de meeste klassieke bouwpraktijken wordt er immers geen of weinig aandacht gegeven aan een mogelijk hergebruik van de gebruikte materialen bij sloop. Er is weinig aandacht voor vervang- en herstelmogelijkheden en de gebruikersflexibiliteit van een bouwwerk is evenmin een standaard denkpiste. Dat alles toont duidelijk de lineaire bouweconomie aan die op dit moment nog gangbaar is. 

Wie circulair aan de slag wil, merkt dat hergebruik van materialen op dit moment in de praktijk nog vaak moeilijk realiseerbaar is omdat de verschillende bouwelementen moeilijk te scheiden of terug los te maken zijn. In veel gevallen is het ook de samenstelling van het bouwmateriaal zelf die hergebruik moeilijk maakt omdat er nog geen of slechts beperkte mogelijkheid voor recycleren bestaat. Een andere bepalende factor voor hergebruik is het verschil in levensduur tussen verschillende bouwelementen. Zo is een technische installatie bijvoorbeeld veel sneller aan vervanging toe dan pakweg een bouwkundige wand. Als u die installatie op een dag moet vervangen of herstellen, wordt dat een pak moeilijker als ze helemaal in een wand of vloer verwerkt is en dus moeilijk los of vrij kan gemaakt worden. De kans dat het materiaal door het vrijmaken beschadigd raakt of onherstelbaar is, wordt groter en zorgt ervoor dat u nieuw materiaal moet inzetten. Om dat te vermijden moet u dus zoveel mogelijk losmaakbaar bouwen en rekening houden met de verschillende levensduur van de bouwelementen. 
 

Bepaling levensduur bouwelementen 

Het schillenmodel dat Stewart Brand meer dan 25 jaar geleden uitwerkte, geeft een duidelijk beeld van de verschillende lagen die voorkomen in een bouwwerk. Elke laag heeft zijn eigen functie met bijhorende levensduur. De structurele elementen en de buitenschil van een gebouw hebben een langere levensduur dan de inrichting en de technische installaties. In functie daarvan dient de losmaakbaarheid dan ook gezien te worden. Technische installaties zijn na 5 tot 30 jaar aan vervanging toe, structurele elementen in principe pas na 60 tot 200 jaar. Het is dus belangrijk om die verschillende bouwelementen uit verschillende schillen dan ook onafhankelijk, flexibel en losmaakbaar aan te brengen of in te bouwen. Op die manier blijft aanpassing of vervanging heel eenvoudig en kan materiaal maximaal behouden worden. Verbindingen tussen bouwelementen met een verschillende levensduur dienen dus maximaal toegankelijk te zijn. Vermijd ook zoveel mogelijk dat lagen in elkaar vermengd of verlijmd worden. Als voorbeeld nemen we een verticaal ventilatiekanaal: breng het aan in een schacht met een afschroefbaar of eenvoudig wegneembaar paneel. Zo kan u het kanaal altijd bereiken voor herstelling, aanpassing, onderhoud of vervanging. 
 

Basisprincipes circulair materiaalgebruik 

Een aantal eenvoudige principes helpen om een gebouw meer circulair uit te voeren. En dat begint al bij het ontwerpproces. In de uitvoeringsfase dienen deze principes verder doorgetrokken te worden. 

1. Beperk de materiaalvraag: door het ontwikkelen van materiaalefficiënte producten en productieprocessen kan u de materialenbehoefte beperken en eindige materialen zo efficiënt mogelijk gebruiken. 

2. Hergebruik materialen: sluit de materiaalketen door zoveel mogelijk hergebruik van materialen of componenten mogelijk te maken. 

3. Eindige materialen gebruikt u, indien nodig, zo efficiënt en schoon mogelijk: zoek bij voorkeur naar alternatieven voor schaarse materialen en grondstoffen. 

 

Circulair bouwen in de praktijk 

Hierna volgen enkele vuistregels om meer circulair te denken en bouwen: 

• Gebruik zoveel mogelijk losmaakbare en/of modulaire bouwelementen die later hergebruik op eenvoudige wijze toelaten. 

• Optimaliseer de materiaalkeuze in functie van het ontwerp. 

• Hou het ontwerp eenvoudig en multifunctioneel. 

• Zorg voor eenvoudige en losmaakbare verbindingen. 

• Gebruik enkel materiaal waar het echt nodig is. 

• Gebruik zoveel mogelijk duurzaam en/of ecologisch materiaal. 

• Zorg waar mogelijk voor een adaptief en flexibel ontwerp zodat een gebouw of ruimte op eenvoudige wijze meerdere functies kan huisvesten. 

• Probeer indien mogelijk van bij de start van het ontwerp al samen te werken met alle bouwpartners zodat alle ontwerp- en uitvoeringskeuzes nog beter op elkaar kunnen afgestemd worden. 
    

Randvoorwaarden inzake hergebruik  

Het is ondertussen duidelijk dat u een materiaal of element pas kan hergebruiken als u het makkelijk uit een bestaand bouwwerk kan verwijderen. Daarom is het heel belangrijk om volgende zaken goed in het oog te houden bij het ontwerpen en bouwen: 

• Maak bij voorkeur droge verbindingen in plaats van harde chemische en/of gelijmde verbindingen. 

• Zorg voor makkelijk toegankelijke verbindingen zodat u bij voorkeur zonder breken of kappen aanpassingen kan maken aan onderliggende bouwelementen. 

• Vermijd doorkruisingen en volledige integratie van bouwelementen van verschillende levensduur. 

• Vorminsluiting: werk bij voorkeur met open verbindingen zoals haakverbindingen of zwaluwstaarten die eenvoudig los te maken zijn. 
    

Circulair opgebouwde maquettes  

In het project Alle Bouwbedrijven Circulair werden, op basis van onderzoek door Odisee, VDAB, UGent en Bouwunie, en met ondersteuning van Vlaanderen Circulair, een aantal circulaire bouwdetails op ware grootte in maquettevorm uitgewerkt. De maquettes geven een goed overzicht van een aantal principes voor de opbouw van circulaire wanden, vloeren, daken en buitenschrijnwerk en dit zowel voor nieuwbouw als verbouwing of renovatie. Er wordt gewerkt met materialen en methodes die heel dicht aanleunen bij deze die momenteel reeds worden toegepast en die economisch en ecologisch haalbaar zijn. De principes van veranderingsgericht bouwen en de losmaakbaarheid van de opbouw werden daarbij niet uit het oog verloren. Het wordt op deze manier duidelijk dat u door enkele kleine aanpassingen in bijvoorbeeld de opbouw of de bevestiging van een bouwelement al een heel eind op weg bent met circulair bouwen.  

Voor elk van de uitgevoerde maquettes werd een technische fiche opgemaakt. Die bevat, naast een tekening van de opbouw van het bouwelement op zich, ook de U-waarde en het resultaat van de berekening in TOTEM voor de milieu-impact van de gebruikte materialen. Dit maakt het mogelijk om de samenstellingen van de maquettes onderling te vergelijken en te zien welke impact het gebruik van bouwmaterialen in de volledige samenstelling van een bouwdeel heeft.  

De maquettes tonen heel praktisch aan dat circulair bouwen best wel eenvoudig kan zijn. Misschien past u zonder het te weten vandaag zelfs al een aantal van de vuistregels toe. En als u daarbovenop de principes van losmaakbaarheid zoveel mogelijk in de praktijk brengt, bent u al een heel eind opgeschoten. 
 

Zelf aan de slag met circulaire gevelstenen 

Op Bouwboost konden de aanwezigen ook zelf aan de slag met twee verschillende circulaire gevelstenen. 

Patrick Vandenbempt demonstreerde hoe u met de gevelstenen van Facadeclick een baksteen gevel opbouwt. Dit gevelsysteem bestaat uit een stapeling van speciaal hiervoor gemaakte bakstenen in combinatie met kunststof verbindingsstukken die op elkaar klikken. Deze verbindingsstukken worden regelmatig verankerd aan het achterliggende binnenspouwblad. Nadat de wand een stukje werd opgebouwd, werd hij ook weer heel vlot afgebroken. De losmaakbaarheid van het systeem werd hierbij al snel duidelijk! De stenen en de kunststof elementen werden na ontmanteling netjes opgestapeld zodat de volgende deelnemer de gevel opnieuw kon opbouwen. 

Wienerberger demonstreerde het circulair droogstapelsysteem ClickBrick. Ook hiermee konden de deelnemers volledig droog, en enkel met mechanische hulpstukken, gevelstenen opstapelen om een gevelparement te bekomen. Het systeem bestaat uit speciaal hiervoor vervaardigde bakstenen met een groef aan de kant van de spouw waarin de verbindingsstukken voor de volgende rij stenen wordt geplaatst. Er zijn verschillende pas- en hoekstukken voorzien zodat u het metselwerk steeds netjes kan afwerken op de hoeken en aan de dagkanten. Een verankering naar het binnenspouwblad wordt regelmatig voorzien. Na het opbouwen van enkele rijen stenen werd ook hier de wand weer snel en eenvoudig gedemonteerd. De stenen en hulpstukken werden verzameld, waarna het de beurt was aan de deelnemers om aan de slag te gaan. 
 

Alle Bouwbedrijven Circulair 

Het project 'Alle Bouwbedrijven Circulair' is een samenwerking van de volgende partners: Bouwunie, Odisee, VDAB en UGent met de steun van Vlaanderen Circulair.  
Meer info
 

Dit artikel is geschreven op basis van de presentatie ‘Losmaakbaar bouwen… als randvoorwaarde voor hergebruik, onderhoud en flexibiliteit’, samengesteld door Filip Van Langenhove van Odisee, en de presentatie van de maquettes in de mobiele unit door Stijn Dauwe van Odisee. Beide presentaties werden gegeven tijdens Bouwboost in Wondelgem op 24 februari 2022.